Uşaqlarda nitq pozuntuları niyə yaranır
Bilirik ki, insan doğulan kimi onun nitqi mövcud olmur. Uşaq inkişaf etdikcə nitq əmələ gəlir və formalaşmağa başlayır, yəni ətrafdakıları, böyükləri təqlid etməklə inkişaf edir.İlk öncə uşaq anadan olan kimi ağlayır, narahatçılığını, aclığını ağlamaqla biruzə verir. 4-5 ayında səs eşidərək səs gələn tərəfə çevrilir, anasını tanıyır, hirsli və mehriban danışıq tərzini ayıra bilir. Ucadan gülür, müxtəlif səslər çıxarmağa başlayır. 6-9 ayında nitqi anlamağa çalışır. Böyüklərin öyrətdiyi hərəkətləri etməyə çalışırlar, səslərə diqqətlə qulaq asırlar. Məsələn: gözlərini, burnunu göstərmək, əl çalmaq və s. 10-11 ayında “ver, götür, olmaz və s. kimi sözləri başa düşür və əməl edirlər. Böyüklərin ardınca hecaları təkrarlayır, pişiyin, itin, inəyin səsini təqlid edirlər. Bu onu göstərir ki, onlarda nitq inkişafı var. Uşaq müəyyən vaxtdan sonra danışacaq. 1-2 yaşında əgər 35-40 söz bilib, nitqi anlayıb təqlid etməyi bacarırsa, 2-3 yaşında artıq sözlərin miqdarı artıb 250-300-ə çatır. Uşaqlar 2-3 sözdən ibarət cümlələr qurur, sözləri daha aydın tələffüz edirlər. 3-4 yaşında söz ehtiyatı artaraq 800-900-ə çatır, şer demək bacarığına yiyələnir, çox qulaq asmağa və çox danışmağa başlayır. Hamının onu dinləməsinə çalışır. Çoxhecalı sözlərin deyilişində səhvlərə yol verir. 4-5 yaşında şəkilli kitablara baxmağı xoşlayır, heyvanların bəzilərinin adını tapıb səsini təqlid edir. Artıq daha geniş cümlələrdən istifadə edir. Nitqi daha aydın olur. Lüğətində 2300-2500 söz olur. Tam formalaşma müddəti isə 5-6 yaşına qədər çəkir. Artıq bu müddətdə o, 3000-3500 sözdən istifadə edərək mürəkkəb cümlələr qurur, özündən hadisələr uydurur, anasının danışdığı nağıllara dair suallar verə bilir. Hətta böyüklər kimi danışa və demək olar ki, başa düşə bilir. Onun nitqində ardıcıllıq qorunub saxlanılır. Lakin bu həmişə belə olmur.Göstərilən mərhələlərdə uşaqda normal inkişaf görülmürsə, bu artıq valideyn üçün bir siqnaldır və valideyn bu barədə narahat olmalıdır. Bəzi uşaqların nitq inkişafı bu mərhələlərdən birini və ya bir neçəsini keçməyə bilər. Bu da gələçəkdə uşağın normal nitqə yiyələnməsinin qarşısını ala bilər. Əgər valideyn uşağın nitqində hər hansı bir problem hiss etsə, gecikmədən mütəxəssisə müraciət etməlidir. Mütəxəssis tərəfindən müayinə edilərkən nəinki onun nitqi, həmçinin eşitmə dərəcəsi, psixoloji durumu, əqli və fiziki inkişafı da müayinə edilməlidir. Bəzən belə hesab edirlər ki, nitq yoxdursa və yaxud gecikirsə, bu oliqafreniyanın, yəni kəmağıllılığın formasıdır, əlamətidir. Lakin bu heç də belə deyil. Nitqin gecikməsinə həm daxili amillər, həm də xarici amillər səbəb ola bilər.Daxili amillərə – ananın hamiləlik dövründə keçirdiyi infeksion xəstəliklər, anemiyalar, dölün hipoksiyası (oksigen çatışmazlığı), doğuş zamanı baş verən travmalar, zədələr və s. ola bilər. Nitqlə bağlı yaranan mərkəzlər bəzən ana bətnində inkişaf etməyə bilər.( Pəncərə – uşağın stressli bir şəraitdə yaşaması, valideynləri tərəfindən qayğı görməməsi nitq geriliyinə səbəb ola bilər)Xarici amillərə isə uşağın stressli bir şəraitdə yaşaması, valideynləri tərəfindən qayğı görməməsi, uşağın valideynləri ilə ünsiyyətdə olmaması aid edilir. Bilməliyik ki, uşaq danışmağa başlayanda ona kömək etmək vacibdir. Uşağın nitqinin formalaşması zamanı valideynlər tərəfindən düzgün, vaxtında müdaxilə olmazsa, bu uşağın inkişaf geriliyinə gətirib çıxara bilər.Nitqin ləngiməsinə səbəb olan amillərdən digəri oliqofreniya, yəni əqli gerilikdir. Ağır dərəcəsində demək olar ki, nitqin inkişafı olmur, uşaq heç kimlə ünsiyyətə girmir. Yalnız valideynin qayğısına ehtiyacı duyulur. Orta dərəcəli əqli gerilikdə isə ola bilsin ki, 4-5 yaşında 10-15 söz bilsin.(Pəncərə – Normal uşaqlar arasında da nitqin ləngiməsinə rast gəlinir) Normal uşaqlar arasında da nitqin ləngiməsinə rast gəlinir. Bu bir neçə səbəbdən ola bilər. Ağız əzələlərinin, dişlərin, çənənin düzgün inkişaf etməməsi, 0-1 yaşında keçirilən ağır xəstəliklər, infeksion xəstəliklər, aldığı travmalar, qurdağızlıq, dovşandodaqlıq da nitqin düzgün inkişafına əngəl ola bilər. Ağız boşluğunda olan qüsurlar da nitqin gecikməsinə səbəbi ola bilər. Eşitmə pozuntusu da nitqin olmamasına gətirib çıxarır. Ona görə də nitq geriliyi varsa, mütləq audioqrafiya metodu ilə eşitmə yoxlanmalıdır. Bundan başqa, psixoloji travma nəticəsində də uşaqda nitq geriliyi yaranır. Autizmi olan usağın da nitqi ola bilsin ki, heç olmasın. Nitqin ləngiməsinə səbəb olan faktorlardan irsi xəstəlikləri, uşaq serebral iflici də misal göstərmək olar. Ağır nitq qüsurları da – alaliya (ana bətnində və ya uşağın ilkin inkişaf mərhələsində beyin qabığının nitq zonasının zədələnməsi nəticəsində nitqin olmaması), afaziya ( baş-beynin lokal zədələnməsi nəticəsində artıq formalaşmış nitqin itirilməsi), anartriya ( nitq aparatının tam fəaliyyətsizliyi nəticəsində nitqin olmaması), mutizm ( psixoloji durum, psixoloji travma nəticəsində nitqdən imtina) nitqin ləngiməsinə gətirib çıxarır.Ninqin səbəblərini araşdırarkən ilk növbədə valideynlərlə söhbət aparılır. Ananın hamiləliyi necə keçirməsi, uşağın keçirdiyi xəstəlikləri, aldığı zədələr öyrənilir, yaşadığı ailədə, ətrafdakı mühit barədə məlumat alınır, bununla bağlı sual- cavab aparılır, eşitmə yoxlanılır. Uşağın artikulyasiya orqanlarının vəziyyətinə baxılır, nitqi müayinə olunur.Bu problemin aradan qaldırılması üçün diaqnozun düzgün qoyulması və sonradan loqopedə, surdopedaqoqa müraciət etməyiniz vacib şərtlərdən biridir.Uşaqlarda danışma pozğunluqları kəkələmə, səs ritminin pozulması və gecikmiş nitq kimi 3 qrupa bölünür.
Kəkələyən uşaqlar səsləri təkrarlamaqda çətinlik çəkirlər, səlis danışırlar və sözləri tamamlayırlar.
Səs-ritm pozğunluğu olan uşaqların səsləri düzgün tələffüz etməməsi və ya sözləri düzgün tələffüz etməməsi ilə bağlı problemləri ola bilər.
Gecikmiş nitqdə uşaq gözlənilən yaşa uyğun dili istifadə edə bilməz. Sözlük çatışmazlıqlarını görmək olar. Bu tip problemi olan uşaqlar özünü ifadə edərkən şifahi ötürmə yerinə bədən dilindən istifadə edir. Uşaqlarda nitq inkişafı 3 yaşına çatmasına baxmayaraq hələ də danışa bilmirsə, bu vəziyyəti gecikmiş nitq adlandırmaq olar. Gecikmiş nitq ciddi bir problem səbəbiylə inkişaf edə biləcəyi üçün bu prosesə heç vaxt laqeyd yanaşılmamalıdır.
Uşaqlarda hırıltı simptomlarına udma çətinliyi, səs keyfiyyətinin pisləşməsi, səsin qalınlaşması və ya incəlməsi, boğaz ağrısı, batma, yanma və nəfəs darlığı aiddir. Bu simptomlar bir uşaqda 1 həftədən çox davam edərsə, qanlı öskürək və boğazda yumru nəyinsə olduğu hiss olunarsa gecikmədən bir mütəxəssislə məsləhətləşmək lazımdır.
Danışıq pozğunluqları və səs xəstəlikləri necə müalicə olunur?
Səs pozğunluğu olan bir uşağı qiymətləndirərkən və müalicə edərkən multidisipliner bir yanaşma vacibdir. Qrup işinə səs terapiyası üzrə ixtisaslaşmış bir otorinolarinqoloq və danışma və dil terapevti daxil olmalıdır. Mövcud patoloji hadisənin diaqnozu, müalicəsi və cərrahi müdaxiləsini otorinolarinqoloq öz üzərinə götürür. Bunula yanaşı uşaq nevroloji cəhətdən də müayinə olunub, lazım olan müayinələrdən keçməlidir. Məhz bütün bunları nəzərə alıb, deyə bilərik ki, dil və danışma pozğunluğu nevraloji cəhətfən də qaynaqlana bilər. Çünki hər bir davranış və hərəkət beyinlə əlaqəlidirsə, bu tip pozğunluğun yaranması da beyinlə əlaqəli ola bilər.
Uşaqların inkişafını sürətləndirmək üçün ailələr nə etməlidir?
- Uşağın fiziki ehtiyacları (yuxu, yemək, qorunma və s.)zama salınmalı
- Balanslı və sağlam bir pəhriz təmin edilməlidir,
- Uşaqla yaşından asılı olmayaraq tez -tez danışmaq lazımdır.
- Yaşına uyğun oyunlar oynamalı, hekayələr danışmalı,
- Uşaq bir əşyanı götürəndə onunla bu obyekt haqqında danışın.
- həmyaşıdları ilə vaxt keçirməsinə icazə verilməlidir.
- Televiziya qarşısında uzun müddət qalmaqdan çəkinin.
- Uşaqla danışarkən səs tonu tənzimlənməlidir.
- Uşağın sosial mühitdə olması təmin edilməlidir.
özünə inamı artırılmalıdır.
10)Uşaq istəklərini işarələrlə ifadə edərsə, uşağı danışmağa yönəltmək lazımdır.
11)Uşağın nitqində çətinliklər müşahidə olunarsa, bir mütəxəssis həkimə müraciət edilməlidir.