Uşaqlarda nitq və təfəkkürün inkişafı.
Uşağın sosial mühiti, ona verilən şifahi stimulların keyfiyyəti və miqdarı, xüsusən də ananın uşaqla ünsiyyəti dilin mənimsənilməsi prosesinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Uşaqlar evində böyüyən, tez-tez baxıcı dəyişən və çox izdihamlı ev mühitində böyüyən uşaqların dil mənimsəməsinin daha yavaş olduğu bildirilir. Digər tərəfdən, müxtəlif sosial mühitlərdə danışılan, oxuyan və böyüyən uşaqların dil mənimsəmə prosesi sürətlənir. Analar körpələrini əmizdirərkən göz təması qurmağa və körpələri ilə danışmağa diqqət etməlidirlər.Körpələri ilə söhbət edən analar bir müddət sonra körpənin müxtəlif səslər çıxararaq cavab verdiyini müşahidə ediblər. Bu, körpənin dil mənimsəməsində mühüm cavabdır. Qidalanma, geyindirmə, uşaq bezlərinin dəyişdirilməsi və s. Gündəlik fəaliyyətlərdə cari fəaliyyətdən danışmaq uşağın söz ehtiyatını artırmağın ən təbii yoludur. Uşağa təbii olaraq baş verən hadisələri şifahi şəkildə izah etmək onların dil inkişafında da təsirli olur. Məsələn:yerə bir şey düşəndə “aaa düşdü” deyib diqqəti cəlb etmək; hava haqqında danışmaq "külək əsir, buludludur"; Birinin ağladığını görəndə "çox kədərli, bədbəxt" kimi hadisələrə şərh vermək uşağın konkret və mücərrəd anlayışlarla bağlı söz ehtiyatını artıracaq. Valideynlər uşaqları ilə danışarkən sadə sözlər və qısa cümlələr işlətməyə diqqət etməlidirlər. Uşaqlar deyə bilmədikləri bəzi sözlərə yeni sözlər düzəldə bilirlər. Belə hallarda valideynin övladının uydurduğu sözü təkrar etməməsi, sözün əslini söyləyərək uşağa doğru model olması vacibdir. Məsələn, iki yaşlı uşaq avtomobil əvəzinə “bip” deyirsə, valideyn: “hə, o bip səsi çıxarır, o bir maşındır”deyərək onu düzgün istiqamətləndirməlidir.
Bununla belə, uşağı doğru sözü deməyə məcbur etmək və ya dediklərini qulaqardına vurmaq olmaz. Bəzi uşaqlar eşitdikləri hər şeyi təkrarlamağa çalışır, bəziləri isə valideynin israrlı səylərinə biganə görünə bilər.
Övladları onlara reaksiya verməsə belə, valideynlər ünsiyyəti kəsməməli, uşaqları ilə müxtəlif yollarla ünsiyyət saxlamalıdırlar. “Mənə qulaq asmır, çox maraqsızdır, başa düşmür” kimi şərhlər edərək uşaqla ünsiyyətini heç vaxt azaltmamalıdırlar. Bəzi uşaqlar müəyyən müddətdən sonra valideynlərini təqlid etməyə başlayırlar. Uşaqla ünsiyyət qurmaq üçün uşaq mahnıları, kuklalar, oyuncaqlar və s. fəaliyyətlərdən istifadə etmək olar. Valideynlərin bilməli olduğu başqa bir şey isə uşağa özünü ifadə etmək imkanı verməkdir. Uşağın jest və mimikalarını, öz uydurduğu sözləri və ya ağlama davranışını şərh edərək onu anlamağa çalışmaq əvəzinə, onun demək istədiyini sözlərlə ifadə etmək üçün model olmaq lazımdır. Uşaq istədiyini ağlamaq və ya işarə ilə əldə edə bilsə, bu üsuldan ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə etməyə davam edəcək. Əgər bu davranışları valideynləri tərəfindən görməməzlikdən gəlinsə və onun danışıq səyləri mükafatlandırılarsa, o, nitqdən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə etməyə başlayacaq.
Uşaqların lüğət ehtiyatının zənginləşməsinə təsir göstərən amillərdən biri də oyundur. Əbəs yerə uşaqlıq illərinin qızıl dövrünün oyun olduğunu adlandırmamışlar. Oyun uşaqların həyatında əsas fəaliyyət növüdür. Uşaqlar 6-7 yaşlarından oyuna meyl edirlər. Oyuna uşaqların həyat və fəaliyyətinin forması kimi baxmaq olar. Oyun hər şeydən əvvəl, uşaqların fəaliyyətini, müstəqilliyini təmin etməyə imkan yaradır. Məktəbəqədər yaşlı uşaqlar çox müxtəlif oyunlar oynayırlar. Bu oyunlardan didaktik, hərəkətli yaradıcı, sujetli-rollu musiqili, tikinti, oyun səhnələşdirmə kimi oyunları misal göstərmək olar. Oyun və əyləncələr uşağın arzu və istəkləri ilə üst-üstə düşdüyündən onun dil açması, nəyin isə adını yaşlılardan xəbər alması, nəyi isə öyrənməsi, fikrini başqalarına çatdırmaq məqsədi ilə müvafiq söz tapması üçün əlverişli şərait yaradır. Oyun uşaqların həyatında sadəcə əyləncə deyil, həm də məzmunlu bir prosesdir. Oyunda uşaq həyatı dərk edir, rəngi, formanı, əşyanın xassəsini, fəza münasibətlərini öyrənir, bitkilər, heyvanlar, adamların həyatı, əməyi ilə tanış olur, onlara öz münasibətini bildirir. Böyüklər üçün iş və digər ictimai davranış nədirsə, uşaqlar üçün də oyun odur. Oyun uşaqların lüğət ehtiyatının zənginləşməsində mənbə rolu oynayır.
Uşaq hər bir sözü eşidərkən onun nəyə aid olduğunu müəyyənləşdirməyə çalışır, həmin sözün arxasında hansı əşya və hadisənin olduğunu bilmək istəyir. Əgər uşaqlarda buna meyil olmazsa, tərbiyəçinin özü maraqlanmalı, uşaqlara belə bir vərdişi aşılamalıdır. Əks halda uşaqlar sözləri yerli-yersiz, mexaniki şəkildə işlətməyə adət edər, mənalarını isə başa düşməzlər. Məktəbəqədər müəssisənin kiçik qrupundan başlayaraq nitqin inkişafı, oyun prosesində lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsi üzrə işin düzgün təşkili bağça yaşlı uşaqların təfəkkürünün inkişafında əvəzsiz rol oynayır. Nitq və təfəkkürün normal inkişafı vəhdət təşkil etməzsə, onları məktəbə hazırlamaq mümkün olmaz.
Lüğət ehtiyatının zənginləşməsi dedikdə kiçik yaşlı uşaqların nitqinə yeni sözlərin daxil olması üzrə yönəldiləcək, sözlərin mənalarının genişləndirilməsi, praktik şəkildə sinonimlər cərgəsindən istifadə, sözlərin konteksdə işlədilməsi, fikrin vasitəli ifadə olunmasında sözdən düzgün istifadə edilməsi böyük rol oynayır.
Uşaqlar dünyanı fərqli şəkildə qavrayırlar. Məktəbəqədər yaş dövründə uşağın təfəkkürü sürətlə inkişaf edir və bu səbəbdən uşağın yeni təcrübə qazanması üçün böyüklərin, xüsusən də valideynlərin məqsədyönlü iştirakı tələb olunur. Uşağın necə düşündüyünü bilərək, onu daha yaxşı başa düşə və körpə ilə daha da xoş və məhsuldar ünsiyyət qura bilərsiniz.
Uşaqlarda təfəkkürün inkişaf mərhələləri
Məktəbəqədər yaş dövründə uşaqlar üçün təfəkkürün üç növü xarakterikdir:
- Əyani-əməli təfəkkür 3 yaşına qədər uşaqlarda üstünlük təşkil edir. Təfəkkürün bu növü ən çox əşyalar üzərində praktik fəaliyyətlə bağlıdır. Uşaq oyuncaqları atır, əşyaları dəliklərə itələyir, əşyaları hissələrə ayırır, düymələri basır və s. Bu yolla uşaqlar təcrübə qazanır və ilk səbəb-nəticə əlaqələrini qururlar (məsələn, top güclü atılarsa, çox uzaqlaşacaq). Bu cür düşüncə tərzinin inkişafı üçün modelləşdirmə dərsləri, müxtəlif materiallar (qum, su, dənli bitkilər və s.) ilə oyunlar uyğun gəlir. Təfəkkürün inkişafının bu mərhələsində valideynlərin əsas vəzifəsi körpənin dünyanı araşdırmasına mane olmamaq, eyni zamanda bunun üçün evdə təhlükəsiz bir şərait yaratmaqdır.
- Əyani-obrazlı təfəkkür 3-4 yaşda nitqin inkişafı ilə əlaqədar olaraq formalaşır. Yaddaşda saxlanılan görüntülər sayəsində uşağa artıq obyektlər üzərində real hərəkətlər etmək lazım deyil. Bu düşüncə növünün inkişafına, xüsusilə rəsm və konstruktor oyuncaqları ilə oynamaq kimi fəaliyyətlər təsir göstərir.
- Məntiqi təfəkkür məktəbə qədər uşaqlarda obrazlı təfəkkür əsasında formalaşmağa başlayır. 5-7 yaşda uşaq bəzi abstrakt anlayışlar (məsələn, həqiqət, zaman və s.) haqqında mülahizə yürüdə bilir. Səbəb-nəticə əlaqələrini qurmaq, mülahizə yürütmək, müqayisə etmək və ümumiləşdirmək qabiliyyəti məntiqi təfəkkürün əlamətləridir.
Uşaqda həm obrazlı, həm də məntiqi təfəkkür ahəngdar şəkildə inkişaf edərsə, onun üçün müxtəlif problemləri həll etmək daha asan olar.
Uşağın təfəkkürünün inkişafı təcrübədən asılıdır. Buna görə uşağa dünyanı mümkün qədər geniş görmək, düşüncə qabiliyyətini məşq etdirmək imkanı vermək çox vacibdir. Təfəkkürü inkişaf etdirən məşğələlər oyun şəklində olduqda, əyləncəli və cəlbedici ola bilər. Maraqlı və əyləncəli olması üçün uşağınızı hər dəfə yeni oyunlar və məşqlər ilə tanış etməyə çalışın.
Obrazlı və məntiqi təfəkkürün inkişafı üçün oyunlar və məşqlər
"Nəyə bənzəyir?"
Uşağa şəkil üzərində olan boya ləkəsini göstərin. İmkan verin uşaq mümkün qədər çox oxşarlıq tapsın.
"Dördüncüsü artıqdır"
Uşağa üçündə ümumi əlamətləri olan 4 şəkil göstərin. Uşaq hansı şəklin "artıq" olduğunu göstərməli və niyə belə düşündüyünü izah etməlidir.
"Bir sözlə adlandır"
Bu oyun zamanı uşağa ümumi bir adla adlandırıla bilən bir sıra sözlər və ya şəkillər təklif edin. Uşağın vəzifəsi əşyaların adını bir sözlə adlandırmaqdır (məsələn, moruq, çiyələk – giləmeyvə; it, pişik, at – heyvan).
"Sıraya davam et"
Rəngli dairələr çəkin və eyni ardıcıllıqla davam edin (məsələn, qırmızı, sarı, mavi, yenidən qırmızı...). Uşaq ardıcıllığa riayət edərək qalan dairələri çəkməlidir.