Blog

Autizm nədir?

Autizm erkən uşaqlıq dövründə ən çox rast gəlinən ciddi xəstəliklərdən biridir. Siptomları bəzən çox erkən yaşlarda müşahidə olunur (məsələn, 8 aylıq) , lakin əksər hallarda lakin əksər hallarda 18-30 ay arasında aşkar edilir. Bu hala daha çox oğlanlarda rast gəlinir.

Autizm adətən həyatın ilk 3 ilində başlayan və ömür boyu davam edən inkişaf pozuntusudur ki, bu da insanın ətrafı ilə düzgün şifahi və şifahi olmayan münasibət qura bilməməsi kimi ifadə edilə bilər.

Bu gün sadə testlərlə erkən diaqnoz qoymaq olar.  Erkən diaqnoz və müvafiq reabilitasiya proqramı bu halların   həyata qazandırılmasında böyük rol oynayır.

Autizmin dəqiq səbəbi məlum deyil.  Bunun genetik olduğu düşünülür.  Oğlanlarda qızlara nisbətən daha çox rast gəlinir.

Autizmli insanların 70%-də əqli gerilik var.  İstedadlılıq onların 10%-də müşahidə olunur.  Diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik pozuntusu, əhval pozuntuları və epilepsiya autizmlə birlikdə müşahidə edilə bilər.

Autizmin simptomları hansılardır?

Uşağa autizm diaqnozunun qoyulması üçün aşağıda sadalanan simptomlardan ən azı 6-sı olmalıdır.

Qarşılıqlı sosial ünsiyyətdə bacarıqsızlıq (göz təması qurmamaq, həmyaşıdları ilə maraqlanmamaq və oyun oynamamaq, normal üz və emosional ifadələr göstərməmək, qarşılıqlı ünsiyyətə başlama və saxlamaqda çətinlik)

Ünsiyyət pozuntusu (danışa bilməmə, eyni sözün dəfələrlə təkrarlanması (exolaliya), digər həmyaşıdı uşaqlarla ünsiyyət qurmağa çalışmama)

Bundan əlavə, autizmli uşaqlar aşağıda sadalanan bir çox simptomları göstərir.

• Göz təması ya yoxdur, ya da məhduddur.
• Adları ilə çağırılanda reaksiya vermirlər
• Aşırı hiperaktiv və ya qeyri-aktiv ola bilərlər.
• Ətraf mühitə əhəmiyyət vermirlər
• Qucaqlaşmaq və öpüşmək kimi fiziki təması sevmirlər.
• Nitqdə gecikmə var.
• İnsanlarla ünsiyyət qurmaq əvəzinə cansız cisimlərə maraq göstərirlər.
• Cəmiyyətdəki həmyaşıdları ilə dialoq qurmur, oyunlara qatılmır, özlərini təcrid edirlər.
• Danışmağı öyrənsələr də, həmişə eyni sözü təkrarlayırlar.
• Nitqdən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə etmirlər
• Uyğun olmayan cümlələr qurur və nümunə kimi danışırlar.
• Nitqləri və tonları monotondur.
• Maraqsız əlaqəsiz bir şeyə gülə bilərlər.
• Obyektin bir hissəsinə aludə ola bilərlər. (məsələn, avtomobilin təkəri ilə daim oynamaq)
• Onlar bəzi obyektlərə həddindən artıq yapışmış kimi görünə bilərlər.
• Müxtəlif vəsvəsələri olur. Müəyyən rutin və adətləri pozulduqda əsəbiləşə bilərlər.
• Əl çalmaq, tullanmaq, fırlanma, davamlı irəli-geri yellənmə, qanad çırpma kimi təkrarlanan (steriotipik) hərəkətlər edərlər.
• Adi uşaqlar kimi xəyallara dalaraq oynamırlar; məs. daim maşınları sıraya düzüb, təkərləri döndərə bilərlər.
• Hər zaman eyni oyunları oynayırlar.
• Bəziləri çox inadkar və qəddar ola bilər.
• Sosial mühitə girdikləri zaman həddindən artıq qorxaraq reaksiya verə bilərlər.
• Onlar tez-tez yemək pozuntusu da göstərirlər.
• Özlərinə və ətrafdakı əşyalara zərər verə bilərlər.
• Təhlükəyə qarşı həssasdırlar.
• Ağrıya qarşı həssasdırlar.
• Zarafat və ya eyhamı başa düşmürlər.
• Normal öyrənmə metodlarına qarşı duyarsız və maraqsızdırlar.

Autizmdə Yaş Mərhələləri

0-1 YAŞ Autizm Simptomları

Bu dövrün simptomları daha çox ailələrin retrospektiv qiymətləndirilməsi, video təhlili və əlamətlərin yaranma vaxtının araşdırılmasından çıxarıla bilər.

Əvvəlki yaşlara yönəlik araşdırmanın nəticələri qiymətləndirildikdə;  Xüsusilə 6-9 aylıq dövrdə autizmli uşaqların ünsiyyət, sosial və motor sahələrdə çətinlik çəkdikləri, həmyaşıdları ilə müqayisədə oyun oynama bacarıqları və emosialarını tənzimləmə funksiyalarında inkişaf fərqləri nümayiş etdirdikləri müşahidə edilmişdir.

Ünsiyyət sahəsində;  Danışarkən cızıltının olmaması və ya zəif səs tonu, monoton səs, səs tonu eniş çıxışlarının olmaması, danışanın üzünə baxmamaq, baxıcının səsinə cavab verməmək, anormal yüksək tonlar çıxarmaq kimi əlamətlər müşahidə olunur.

 Sosial sahədə;  Adekvat göz təması qura bilməmək, qarşılıqlı gülümsəməmək, adlarına baxmamaq, hisslərini göstərməmək, passiv olmaq, qucaqlaşmaq və başqa insanlarla oynamaq üçün zəif istək və həvəs göstərmək kimi inkişaf fərqləri müəyyən edilib.

 2-3 YAŞ Autizm Simptomları

Həyatın ikinci ili adətən ailələrin uşaqlarının inkişafı ilə bağlı ilk narahatlıqlarının başladığı dövrdür və klinikaya müraciət etməyin ən çox rastlanılan səbəbi dil inkişafında gecikmələrdir.

Tədqiqatlar göstərir ki, autizm diaqnozu qoyulan körpələrin 20%-dən azı 2 yaşından əvvəl şifahi olmayan qabiliyyətlərdə, 70%-də isə qəbuledici və ifadəli nitq qabiliyyətlərində ciddi geriləmələr müşahidə olunur.

Bu yaş qrupunda ən çox bildirilən problemlərdən biri ətraf mühitə marağın məhdud olmasıdır. Bu yaş dövründə;  üz-üzə sözlü olmayan ünsiyyətə biganəlik, narahatlıq keçirəndə nadir hallarda ananı və ya baxım verəni axtarmaq, nadir hallarda münasibətə başlamaq, başqalarının sosial qarşılıqlı istəklərinə aşağı reaksiya (qeyri-kafi sosial təbəssüm, öz adına kifayət qədər baxmamaq, başqalarının üzünə kifayət qədər baxmamaq, başqaları ilə göz təması qurma, kifayət qədər jest və mimika etməmə) emosional işarələrdən adekvat istifadə etməmək, affekti ifadə etməkdə qeyri-adekvatlıq, qarşılıqlı təsirdən qaçma) kimi əlamətlər müşahidə olunur.

Bu yaş qrupundakı autizmli uşaqlarda tez-tez atipik nitq tonu, daha az söz cütləşmələri qurmaq, daha az söz ehtiyatına malik olmaq kimi əlamətlər müşahidə olunur. 2-3 yaşda dilin inkişafı ilə exolaliya, stereotipik cümlələr, anormal intonasiya özünü büruzə verir.

Autizm diaqnozu qoyulan uşaqlar ikinci yaşına kimi qeyri-adi məşğuliyyətlər, əl və barmaq hərəkətləri və təkrarlanan hərəkətlər nümayiş etdirirlər.

Cisimləri müxtəlif yollarla tədqiq etməyə çalışmaq (yalamaq, üzünü ovuşdurmaq və ya iyləməklə), bəzi parçalardan kifayət qədər narahat olmaq, əşyaların oynanılmayan hissələri ilə çox məşğul olmaq misal ola bilər.

Stereotipik və uyğunsuz hərəkətlərinə misal olaraq qanad çırpmaq, tullanmaq, ayaq barmaqlarının müxtəlif duruşları, ayaq barmağı ilə yerimək göstərilə bilər.

Uşaqlar qapıları açıb-bağlamaq, yatmaq və ya çimmək vaxtına sadiq qalmaq və ya əşyaları təkrar-təkrar eyni şəkildə yerləşdirmək kimi təkrarlanan hərəkətlər edə bilərlər.

Bu yaş dövründə autizmli uşaqlarda oyun bacarıqlarının qeyri-adekvatlığı xüsusilə diqqəti çəkir. 2-3 yaş autizmli uşaqlarda xəyali və yaradıcı oyun sahəsində, eləcə də motor imitasiya və oyuncaqlardan funksional istifadə kimi sahələrdə ciddi problemlər yaranır.

Bu yaşda onlar müvəqqəti olaraq oyuncaqlara keçici maraq göstərirlər və tez bir oyuncaqdan digərinə keçirlər.  Təqlid və simvolik dizaynların yetişməmiş olması səbəbindən çox vaxt modelləşdirmə və əmrlərdən faydalanmırlar.  Çox vaxt onların oyunları bəsitdir və təkrarlanır.

Autizm spektr pozuntusunda erkən diaqnozun əhəmiyyəti

Autizmli uşaqlarda sinir hüceyrələri arasında əmələ gələn əlaqələr digər uşaqlara nisbətən daha az, ancaq daha möhkəm olur, bu səbəbdən öyrənilən hərəkətləri dəyişdirməyə qarşı gəlirlər. 

Müxtəlif müalicə formaları, alternativ üsullar və autizm mualicəsi mövzusunda tibbdə yeni kəşflər valideynlərin ən böyük ümididir. Ancaq bu bilinməlidir ki,  autizmin mualicəsində ən təsirli üsul reabilitasiya və psixotəlimdir.

Autizmin erkən diaqnostikası üçün ən əhəmiyyətli əlamətlər

Adətən uşaq danışmağa başlamadığı üçün valideynlər vəziyyətdə şübhələnməyə başlayarlar. Bu da xəstəliyin təxminən 3 yaşlarında fərqinə varılmasına səbəb olur.  Ancaq 3 yaşından əvvəl də bəzi autizm meyillilik əlamətlərini sezmək olur.

• Uşaq göz təmasından qaçır.
• Sosial təbəssüm yoxdur.
• Uşaq heç bir şeyi işarət etmir və ya işarət edilən istiqamətə baxmır.

Çoxumuzun istifadə etdiyi əl-qol jestlərindən istifadə etməz

• Yaşıdları kimi ünsiyyət qurmaq əvəzinə tək qalmağı seçir, ünsiyyət qurmaq istəməz, insanlardan qaçar.

Erkən yaşda fərqinə varılan bu meyllər sayəsində, gecikmədən başlanılan reabilitasiya/psixoterapiya, uşağın tam özünə qapanmasının qarşısını ala bilər.  Buna görə erkən diaqnoz vacibdir.

Autizm diaqnozunun 3 yaşından əvvəl qoyulması vacibdir!

3 yaşından əvvəl xüsusi autizm diaqnozu qoyulması və lazımi təlimlərə başlanması;  Uşağın özünə qulluq qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsi cəmiyyətə qatılması və təlimləri davam etdirməsi nöqteyi-nəzərindən çox vacibdir.

Reabilitasiya və psixotəlimlə böyük irəliləyiş əldə edilir!

Autizm diaqnozu nə qədər tez qoyulsa, bir o qədər irəliləyiş əldə edilir, məsələn, 2 yaşında təlimə başlayan, orta hesabla 2-5 yaşları arasında intensiv təlim alan autizmli uşaq nitq və digər akademik bacarıqlarda həmyaşıdlarına yaxın bir səviyyəyə gəlib çıxır.

Autizm təlimində bunlara diqqət!

• Təlimə gecikmədən başlayın və övladınızın təlimini heç vaxt axsatmayın.
• Məktəbəqədər təhsildən faydalanın.
• Uşağınızı sosial mühitlərə girməsinə şərait yaradın.
• Çox həkim və ya psixoloq dəyişdirməyin. Bir pedaqoqla əməkdaşlıq edin.
• Onların həmyaşıdları ilə birlikdə öyrəşmə və adaptasiyalarına dəstək olun.
• Autizm təlimində muasir yenilikləri izləyin və onları istifadə edin.

 Ailələr səbirli olmalıdır!

Ailələrə izah edilməlidir ki, autizm müalicəsi uzun müddətli, yavaş irəliləyən bir müalicədir.  Autizm ömür boyu davam edən bir xəstəlikdir və bu səbəbdən araşdırmalara görə tam sağalma mümkün deyil. Bununla belə;  Fərdin cəmiyyətə inteqrasiyası, ailə və sosial həyata uyğunlaşması, məktəbdə dostları ilə ayaqlaşa bilməsi, həyati fəaliyyətlərinin təkmilləşdirilməsi kimi müsbət inkişaflar ola bilər.

Araşdırmalar göstərib ki, xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq hər bir autizmli uşaqda;  Erkən diaqnoz və erkən intensiv müalicənin müsbət təsiri var.

Sensor İnteqrasiya nədir?

Beş duyğunuz (toxunma, qoxu, görmə, səs və dad) ətrafınızdakı dünyanı anlamağa və onunla qarşılıqlı əlaqədə olmağa kömək edir.

Sensor inteqrasiya pozuntusu olan birində sinir sisteminin tam olaraq lazım olduğu kimi işləməməsi və duyğu orqanlarından gələn stimullarının beyində düzgün analiz edilməməsi halı olur. Duyğuları düzgün qavramadakı bu problem onlara uyğun olaraq adekvat cavab reaksiyaları verməyi çətinləşdirir. Məsələn, işıqlar çox parlaq, səslər çox yüksək, teksturalar çox cızıqlı və yemək çox ədviyyatlı ola bilər. Bu sensor məlumatların işlənməsində çətinliklər davranış problemlərinə səbəb ola bilər.

Sensor inteqrasiya pozuntusu simptomlarına aşağıdakılar daxildir:

• Ümumi əsəbilik
• Gərginlik və narahatlıq
• Əsəb və qorxu krizləri
• Sosial izolyasiya
• Gözlənilməz davranışlar
• İnadkarlıq
• Diqqətsizlik
• Diqqətin asanlıqla dağılması
• Duyğu orqanlarından gələn stimulları yavaş işləməsi
• Təlimatları qavrama və əməl etməkdə problem

Vestibulyar hisslərlə bağlı problemlər

İnsanlarda vestibulyar hisslər də var.  Bunlar hamımıza tanış olan tipik beş hissdən kənardır.  Onlar bədənimizin və əzələlərimizin necə birlikdə işlədiyi, necə əlaqəli olduğu və bədənimizin ətrafımızdakı dünyaya necə istiqamətləndiyi barədə məlumatları sintez edir.  Sensor İnteqrasiya Pozuntusu olan insanlar bu hisslərdən istifadə etməkdə çətinlik çəkirlər, bu da motor bacarıqları problemlərinə səbəb ola bilir.

Sensor inteqrasiya pozuntusu olan birinin aşağıdakılarla funksiyalarla əlaqəli problemləri ola bilər:

• Balans: Kobud motor bacarıqları idarə edə bilərlər. Ancaq incə motor fəaliyyətlərdə titrəyən əzaları ola bilər və ya yeriyərkən sürəkli bir şeyə dəyə bilərlər.
• Koordinasiya: Bədənin sol və sağ tərəflərini birlikdə işlədərkən çox vaxt çətinliklər olur. Bu, əl-göz koordinasiyasına ehtiyac olan idman fəaliyyətlərini çətinləşdirə bilər.
• İncə motor bacarıqları ilə bağlı problemlər: Sensor İnteqrasiya Pozuntusu olan insanlar tez-tez qələm və ya karandaş tutmaqda çətinlik çəkirlər və buna görə də yazmağı və xətləri rəngləməyi gec öyrənirlər. Pazlları bir araya gətirməkdə və qayçı ilə nəsə kəsməkdə çətinlik çəkə bilərlər.
• Qeyri-adi hərəkətlər: Bədən necə reaksiya verəcəyini bilmədiyindən, yeni bir şey öyrənməkdə çətinlik çəkirlər.

Ətraf mühitdə eyni anda çox şey baş verdiyində Sensor İnteqrasiya Pozuntusu olan insanın beynini gərginləşir və onların rasional (məntiqli) reaksiya verməsini çətinləşdirir.  Nəticədə, onlar çox tez və asanlıqla məlumatla çox yüklənə bilərlər və bu məlumatı beyində emal etməkdə gecikərlər.

Sensor inteqrasiya pozuntusu bütün hisslərə, bir neçə duyğu və ya yalnız bir duyğuya təsir edə bilər. Problem, hissiyatların beyində işlənməsi ilə bağlı problem gündəlik həyat fəaliyyətinə mane olduqda baş verir.

Sensor İnteqrasiya Pozuntusu və Autizm Arasındakı Əlaqə

Sensor inteqrasiya pozuntusu özlüyündə rəsmi tibbi diaqnoz hesab edilmir, lakin autizm diaqnozundan ayrı olaraq mövcud ola bilər.  Bununla belə, hissiyyatın işlənməsi ilə bağlı çətinliklər autizmin göstəricisidir.  Autizmli uşaqların heç də hamısında  bu problemlər olmasa da, tədqiqatlar göstərir ki, autizmli uşaqların dörddə üçündə sensor inteqrasiya pozuntusu əlamətləri var.

Autizm necə müalicə olunur?

Autizmin müalicəsində erkən diaqnoz və müalicə böyük əhəmiyyət kəsb edir.  Müalicənin məqsədi autizmli şəxsin sosial və fərdi qabiliyyətlərini inkişaf etdirməkdir. Bu məqsədlə davranış təlimləri və xüsusi terapiya tətbiq olunur. Tətbiq olunacaq müalicənin ailəyə uyğun olması da vacibdir.  Tətbiq edilən müalicələr arasında nitq terapiyası, motor bacarıqların artırılmasına yönəlmiş terapiyalar, sosial ünsiyyət bacarıqlarının artırılmasına yönəlmiş terapiyalar var.

Dərmanlar depressiya, diqqət çatışmazlığı-hiperaktivlik və obsessif kompulsiv pozuntu, davranış pozuntusu kimi autizmi müşayiət edən hallarda istifadə edilə bilər.

Autizmin müalicəsində valideynlərin maarifləndirilməsi də çox vacibdir.  Autizmli ailələrə dəstək verən reabilitasiya mərkəzləri vardır.