Uşaqlarda dinləmə bacarıqlarının inkişafı
Təsirli ünsiyyət üçün uşaq dinləməyi öyrənməli , aktiv dinləmə qabiliyyətini və vərdişini qazanmalıdır. Çünki dinləmə ünsiyyət prosesinin mühüm aspektidir. Bu bacarığın məktəb yaşına qədər inkişaf etdirilməsi üçün ailənin üzərinə böyük vəzifələr düşür. Dinləmə qabiliyyəti kifayət qədər inkişaf etməmiş uşağın həm məktəbdə , həm də ictimai həyatda müvəffəqiyət qazanması gözlənilə bilməz. 2-6 yaş aralığının dil inkişafının ən gərgin dövrü olduğunu nəzərə alsaq, uşaq üçün ən təsirli təlim mühiti ailədir.
DİNLƏMƏ BACARIQLARININ İNKİŞAFINDA AİLƏNİN ROLU
Dinləmə uşağa dil inkişafı və idrak inkişafında zəmin yaradır və həyatda sağlam ünsiyyət bacarıqlarının mənimsənilməsində ,təşkilində və inkişaf etdirilməsində həyat boyu mühüm rol oynayır. İbtidai məktəb yaşına qədər aparılan anlama və tərbiyə işlərinin çoxu dinləməyə əsaslanır. Bundan əlavə , uşaq ana dilini mənimsəməkdə sözləri düzgün tələffüz etməyi və düzgün istifadə etməyi öyrənir. Bu o deməkdir ki, nitq və digər bacarıqları dil bacarıqlarından öyrənməyin yolu dinləməkdən keçir.
Ananın ürək döyüntüsünü eşitməklə başlayan dinləmə prosesi təbiətdə və həyatda müxtəlif səsləri eşidib tanımaqla davam edir. Bu prosesdə səsləri eşitmə ilə dinləmək arasında fərq var. Dinləmə insanın üstünlüklərindən asılı olaraq anlamaq və ona reaksiya vermək fəaliyyətidir. Dinləmək üçün zəruri şərtlərdən birincisi uşağın eşitmə funksiyasında hər hansı bir qürurun olmamasıdır. Təbii ki, onun nə dediyini anlamaq üçün tək eşitmək kifayət deyil. Ancaq dinləmənin baş verməsi dçün ilk addımdır. Hər hansı eşitmə problemi olan uşaq dinlədiyini anlamaqda , xatırlamaqda və istifadə etməkdə çətinlik çəkir, insanlarla ünsiyyətdə problemlər yaşayır. Eşitmə duyğusunda olan çatışmazlıqla birbaşa dinləməyə təsir edir və dinləmə vasitəsilə əldə edilən bilikləri məhdudlaşdırır. Bu nöqtədə ailələrin edəcəyi şey ,uşaqlarının eşitmə problemi olub-olmadığını müəyyən etmək, varsa, mütəxəssis yardımı alaraq bu bacarığın inkişafına zəmin yaratmaqdır.
Dinləmənin reallaşmasını təmin edən zehni elementlərin başında zəka durur. Dinlənilən məlumatı qavramaq , şərh etmək ,rəy bildirmək və tənqid edə bilmək kəşfiyyatın fəaliyyətindən asılıdır. Eyni zamanda zehni olaraq güclü yaddaşa sahib olmaq və söz ehtiyyatı baxımından kifayət qədər olmaq lazımdır. Ailələr uşaqlarının yaddaşını yaxşılaşdırmağa yönəlmiş oyunlar və ya fəaliyyətlərdə istifadə edərək uşaqların diqqət müddətini uzada bilər ki, uşaq dinləmə prosesində diqqətini uzun müddətdir dinlədiyi materiala yönəltsin.
“Ünsiyyət prosesində eşidilən səsləri mənalandırmaq və bu şərh nəticəsində reaksiya vermək” olaraq xarakterizə edilən dinləmə qarşı tərəfi passiv bir şəkildə izləmək deyil , ünsiyyətin tam baş tutması üçün mesajı ardıcıllıqla qəbul edib şərh etmək üçün səy göstərməkdir. Bunun fərqində olan ailələr övladlarını yoxlamalıdılar ki, onlara uyğun dinləmə prosesi nəticəsində bir məna meydana gəlməsi prosesi varmı yoxsa yox. Təsdiq mənasını verən “baş sallama” hərəkətləri və ya “hı, hı ...” səsləri ilə kifayətlənməməlidirlər.
Dinləmə tərbiyəsi ailədən başlayır. Fərd məktəbəqədər təhsilə aid olan bütün bilik ,duyğu və düşüncə aləmini dinləmə vasitəsilə yaradır. Bu dövrdə əldə edilən biliklərin qalıcılığını və təsirliliyini nəzərə alsaq, uşağın həyatında dinləmənin əhəmiyyətini daha yaxşı qavramaq olar. Bu mərhələdə ən mühüm vəzifə ailənin üzərinə düşür. Ailədə verilən tərbiyə uşaqların dinlə bacarıqlarının inkişafına təsir göstərir. Əgər öz nitqi dinlənilirsə ,nağıl dinləməyə ,göstərişlərə qulaq asıb iş görməyə ,sual verib cavab almağa öyrəşibsə ,onunla yaxşı rəftar olunursa,uşaq dinləməyi öyrənib məktəbə gəlir.Yəni ailə uşağı dinləyib , davranışları ilə bunu göstəribsə, dinləmə qabiliyyətinin inkişafı baxımından ailənin övladı üçün yaxşı model olduğunu söyləmək olar.
Valideynlər, bağça müəllimləri uşaqlara dinləmə vərdişi qazandırmağa çalışırlar. Ancaq məktəbəqədər dövrdə dinləmə aktı kortəbii və şüursuz şəkildə baş verir. Bu dövrdə fərd nəyi, nə üçün, necə və nə dərəcədə dinləməli olduğunu bilmir. Bu qazanclarını gənc yaşda şüurlu olması ailədə verilən tərbiyədən asılıdır. Yanıltmaclara, tapmacalara qulaq asaraq böyüyən uşaqların dinləmə bacarıqlarının effektiv şəkildə inkişaf edəcəyini söyləmək olar. Eyni zamanda, dinləyib-anlama sürətini artırmaq üçün belə mətn araşdırmalarından istifadə etmək olar. Aparılan araşdırma nəticələrinə görə , səslər və səs qrupları beyinə daxil olur və məna bütünlüyündə şərh olunur. Şərh zamanı məna qrupunun əvvəli və sonrası arasında əlaqə qurulur. Gələcək məna qrupları da assosiasiya yolu ilə başa düşülür. Bir sözlə beyin dinləməni məna qruplarını qavramaq və anlamaq şəklində həyata keçirir. Bir sıra mənaları irəli və geri proqnozlaşdıra bilir. Beynin bu mənada daha sürətli işləməsi üçün davamlı olaraq mətn əsaslı dinləmə fəaliyyətləri etmək lazımdır. Dinləmə sürəti artan uşaqda dinləmə vərdişi qazandığını söyləmək olar.
Dinləmə təhsilinin faydalı olması və məqsədə çatması üçün dinləmə bacarıqlarının inkişafı üçün verilən təhsil kiçik yaşlardan başlamalıdır. Uşağın dinləmə qabiliyyətinin inkişafı aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
- Uşaq xüsusilə özünə edilən səslənmələrdən başqa şüurlu şəkildə dinləmək qabiliyyətinə malik deyil. Yalnız bəzi fərqli səsləri dinləyir.
- Başlanğıcda uşaq dinləməyə diqqət yetirərkən kənardan gələn səs, işıq, hərəkət və s. davranışları ilə dinləməkdən asanlıqla əl çəkir.
- Dinləyərkən öz fikirlərini ifadə etməkdə səbirsizlənir. Onu deyilənlərdən çox özü maraqlandırır.
- Bu mərhələdə uşaq dinləmə prosesində sual və şərhlərlə aktivləşir.
- Emosiyalar, zehni fəaliyyətlər və əvvəlki məlumatlar da dinləmə və dinləmədən sonrakı təcrübələrə daxildir.
Uşaqlar dinləmə prosesində fəal iştirak etməli və dinləmə prosesində fəal rol almalıdırlar. Əgər uşaq passiv dinləyicidirsə ,dinləmə əvvəllər seçmə və nəhayət deyilənlərə diqqət yetirməyə çevrilir. Buna görə də uşaqlar dinləmə prosesinin bir hissəsi olmalı və prosesdə fəal iştirak etməlidirlər. Dinləmə təhsilində ailə uşağa istiqamət verməlidir ki, uşaq aktivləşsin. Bu rəhbərlik prosesi zamanı valideynlər yaxşı dinləyici olmalıdırlar. Zorakı mühitdə ailələrin səs çıxarmadan dinləmə fəaliyyətinə qatılması dinləmə prosesini təsirsiz edir, eyni zamanda şagirdlərin dinləmədə mənfi münasibət nümayiş etdirmələrinə səbəb olur.Ünsiyyətin qarşılıqlı olması üçün effektiv dinləmək lazımdır. Danışarkən qarşı tərəfin reaksiyalarını izləmək, bəzən söhbəti yarımçıq kəsmək, qarşı tərəfə danışmaq imkanı vermək ,söhbət bitməmiş söhbətə başlamamaq ,mühakimə etmədən dinləmək, danışan şəxsə baxmaq, söhbətdə olduğunuzu göstərən qısa suallar vermək uğurlu ünsiyyətin açarlarının biridir. Ailə ünsiyyətində effektiv şəkildə dinləmə üçün valideynlər övladlarının dediklərinə qulaq asmaq istəməlidirlər. Bunun üçün uşağa lazımi vaxt ayrılmalıdır. Kifayət qədər dinlənilən uşaq da eyni şəkildə davrana bilər. Demək olar ki, bu şəkildə böyüyən uşaq dinləmə qabiliyyətindən səmərəli istifadə edə bilər. Övladları ilə ünsiyyət qurarkən valideynlər qarşılıqlı razılaşma, hiss və fikir mübadiləsi ilə qulaq asmağı bilməlidirlər. Uşağı anlamaq üçün yaxşı müşahidəçi olmaq lazımdır , amma yaxşı dinləyici olmadan başa düşmək mümkün deyil. Ailə övladının sözünü kəsmədən , onun hər sözünə qarşı çıxmadan onu dinləyib anlayışla yanaşsa , o da uşağına danışan insana hörmət etməyi öyrətmiş olacaq. Uşaqdan gələn mesajları anlamaq, nə demək istədiyini anlayaraq dinləmə prosesini davam etdirmək lazımdır.
Bildirilir ki, analar övladları ilə ünsiyyət zamanı öz nitqini uşağın öyrənmə tərzinə və anlamaq səviyyəsinə uyğun təşkil edirlər. Məsələn, analar körpələri ilə danışarkən danışdıqları obyekti işarə edərək nitqini daha vurğulu və mənalı etməyə çalışırlar. Uşaqların nitq bacarıqlarının inkişafı üçün belə həssaslıq göstərən valideynlər də dinləmə bacarıqlarının inkişafı üçün eyni əhəmiyyəti göstərməlidirlər. Nitqin sağlam ünsiyyətə çevrilməsi üçün aktiv dinləmə olmalıdır.
Dinləmə fəaliyyətinin sağlam şəkildə həyata keçirilməsi üçün məqsədə uyğun dinləmə növü müəyyən edilməlidir. Məsələn, uşağın nağıl dinləyərkən istifadə edəcəyi dinləmə növü ilə valideynlərini dinləyərkən istifadə etdiyi dinləmə növü bir-birindən fərqlənir. Belə olan halda ailənin ilk növbədə tərbiyə verməli olduğu məqam uşağa “dinləmənin bir məqsədlə” həyata keçirildiyini dərk etdirməkdir.
NƏTİCƏ VƏ TÖVSİYƏLƏR
Ailə qurumunun əsas funksiyalarına uşaqlara qayğı və onların sosial mühitə uyğunlaşdırılması daxildir. Uşaqlar, demək olar ki, bütün uşaqlıqlarını ailədə keçirirlər. Ailə bütün dünyada uyğunluq baxımından ən birinci sıradadır. Səmimi məhəbbətə əsaslanan münasibətlər uşağın inkişafını və təhsilini təmin etməklə yanaşı uşağın valideynlərindən gələn vərdişlərə yiyələnməsini asanlaşdırır. Bu vərdişlərin başlanğıcında aktiv dinləmə bacarığı dayanır. Bu bacarıq uşağa cəmiyyətlə ünsiyyət qurmağa və sosiallaşmağa imkan verir.
Uşaqların özünə güvənən, özü və ətrafı ilə sağlam münasibət quran şəxsiyyət kimi yetişməsi üçün ailədə dinləmə bacarıqlarının tərbiyəsinə lazımi diqqət yetirilməlidir. Unutmamaq lazımdır ki, dinləmə inkişaf etdirilə bilən bir bacarıqdır . Bacarıqları inkişaf etdirmək üçün fəaliyyətlər və ya oyunlar uşağın gündəlik həyatda dinləməsi lazım olan mühitlərə istinad edilərək təqdim edilməlidir.
Uşaq mərkəzli valideyn təhsili proqramında iştirak edən ailələr göstərmişlər ki, onların övladları ailələri təhsil almamış uşaqlara nisbətən zehni qabiliyyətlər, idrak, sosial, emosional, dil, psixomotor və şəxsiyyət inkişafı baxımından evdə əhəmiyyətli dərəcədə daha yaxşı nəticələr əldə etmişlər. Sonrakı illərdə məktəb uğurlarına müsbət təsir göstərmişdir. Proqramlardan daha yaxşı faydalandıqları, məktəbə adaptasiyalarının və mənlik anlayışlarının daha yaxşı inkişaf etdiyi görülür. Bu səbəbdən ailə təhsili proqramlarında həyata keçirilən maarifləndirici fəaliyyətlər dil biliklərini əhatə edəcək şəkildə formalaşdırılmalıdır.
Uşağın dinləmə qabiliyyətinin inkişafında ailə üzvlərinə təklifləri aşağıdakı kimi sıralamaq olar:
- Uşaqlara başa salmaq lazımdır ki, dinləmə və ünsiyyət eyni anlayış deyil.
- Uşağa öz dinləmə prosesi haqqında məlumat verilməlidir.
- Dinləmə prosesində uşağın diqqətini artırmaq üçün yaddaşı gücləndirəcək oyunlar və ya fəaliyyətlər təşkil edilməlidir.
- Uşağın “dinləmə marağı” müəyyən edilməli və ona yönəlmiş dinləmə materiallarından istifadə edilməlidir.
- Dinləmənin reallaşma səviyyəsi dinlənilən material haqqında suallar verməklə yoxlanılmalıdır.
- Ailə üzvləri uşaqların suallarını cavabsız qoymamalıdır.
- Valideynlər uşağa aktiv dinləmə və ya dinləmə modeli təklif etməlidirlər.
- Dinləmə və izləmənin birlikdə olduğu uşaq teatrları kimi fəaliyyətlərdən istifadə edilməlidir.